Evrenin büyüklüğüne ilişkin çalışmalar devam ederken, keşfedilen bazı bölgelere özel isimler veriliyor. Örneğin Güneş Sistemimiz ve bu sistemin de içinde bulunduğu Samanyolu Galaksisi. Ancak İngilizce adı Milky Way olan galaksiye, tarihin farklı dönemlerinde ve bölgelerinde pek çok farklı ad verildi. Samanyolu adı nereden geliyor, Samanyolu Galaksisi’nin adı neden Samanyolu’dur gibi soruların arama sıklığına bakarsak herkesin bu konuda kafası karışık gibi görünüyor.
Merak etmeyin, tarihin tozlu sayfalarını biraz karıştırdığımız zaman Samanyolu Galaksimizin ismi nereden geliyor sorusunun yanıtı olabilecek pek çok farklı hikaye ile karşılaşıyoruz. Gelin evrenin bu gizemli gökadasının isim hikayesinin dünden bugüne yolculuğunu inceleyelim.
Elbette günümüzdeki pek çok gök cisminde de olduğu gibi Eski Yunancadan. Yunan mitolojisindeki karakterlerin pek çoğu direkt olarak gökteki cisimlerle eşleştirildikleri ve hikayelerinin pek çoğu sonunda göklere müdahale içerdiği için uzay ile ilgili terimlerin neredeyse hepsinin Eski Yunanca ya da Latince olduğunu göreceksiniz. Samanyolu'nun hikayesi ise şöyle;
Yunan tanrısı Zeus’un, ölümlü bir kadından Herakles isimli bir oğlu dünyaya gelir. Tanrıça Hera uyurken Zeus, Herakles’i onun göğsüne koyar ki sütünden içebilsin. Hera uyandığı zaman göğsünde tanımadığı bir bebek görünce korkar ve sütü göğe doğru fışkırır. Bu fışkıran süt de Samanyolu Galaksimizi oluşturur.
Mitolojik anlatılara göre Hera’nın sütü ile oluşan galaksimiz, ‘süt gibi’ anlamına gelen galaxias ya da ‘süt dairesi’ anlamına gelen kyklos galaktikos olarak isimlendirilir. Yani aslında tek başına galaksi kelimesi bile sütlü manasına gelmektedir. Bu terim İngilizceye Milky Way yani Sütlü Yol olarak çevrilmiş ve bu şekilde kullanılmaya devam etmiştir. Türkçede Samanyolu adı nereden geliyor sorusunun ise çok daha ilginç bir hikayesi var.
Galaxias kelimesi direkt olarak Türkçeye çevrilmiyor. Osmanlı döneminde gök bilimi ile uğraşan İranlılar, görünen ve içten dışa doğru ilerleyen disk şeklindeki yıldız kümelerini saman ve çekenler kelimelerinin birleşimi olan Kehkeşan ya da Kahkeşan olarak isimlendirmişlerdir.
Fars efsanelerinde Kehkeşan, kerpiç ustaları için saman taşıyan kişilerin düşürdükleri sap, toz ve çöp parçaları ile oluşmuştur. Efsanede yer alan bazı beyitlerde bu saman taşıyan kişilerin hırsızlıkla suçlandığından, onlara kılıç çekildiğinden ve zulüm gördüklerinden bahsedilir. Bütün ilginç hikayeler Yunan mitolojisinden çıkacak değil ya.
Kehkeşan kelimesini direkt olarak Türkçe çevirdiğimiz zaman saman çekenler anlamına geliyor. Ancak dil uzmanlarımız bu çevirinin biraz yavan kaldığını düşünmüş olacaklar ki Samanyolu gibi başka hiçbir dildeki karşılığına benzemeyen bir kelime ile galaksimizi tanımlamışlardır.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi'nde bulunan ve Nazım H. Polat tarafından kaleme alınan Samanyolu kelimesinin kökenleri incelemesinde görüyoruz ki Türk ve İslam kültüründe gökte gözle görülür bir şekilde dolaşan yıldız kümelerine tarih boyunca pek çok farklı isim verilmiş ve anlam yüklenmiştir.
Samanyolu, Yakut efsanelerinde karşımıza “Göğün dikiş yeri.” ve “Tanrının dünyayı yarattığı sıralardaki ayak izleri.” olarak çıkarken; Sibirya Vogul, Orta Sibirya Tunguz ve Macar kavimlerinde “Altı ayaklı geyiği avlamak için ayaklarına kayak takan avcının kayak izleri.” olarak bahsedilmektedir.
Anadolu’da Samanyolu için gökdere ve gök yolu ifadeleri kullanılırken; Hun Türkleri, Avrupa seferleri sırasında bu yıldız yolunu kullandıkları için “Ordu yolu" adını vermişlerdir. Kırgızlar kuş colı, Türkmenler kuşlar yolı, Kazan Türkleri kiyik kaz yulı, Osmanlılar ise hac yolu olarak Samanyolu Galaksisi’nden bahsetmişlerdir. Günümüz Türkçesinde kullanılan bazı sözcükler ise “Saman yolu, samanlık yolu, gök yolu, gök kapısı” gibi benzer tanımlardan oluşuyor.
Tarihi hikayelere baktığımız zaman aslında Samanyolu Galaksimizin günümüzden binlerce yıl önce bile bilinir olduğunu görüyoruz. Ancak uzay bilim anlamında, gökte dönen bu yıldızların bir galaksi olduğunun keşfi oldukça yakın bir tarihte gerçekleşmiştir.
Samanyolu Galaksisi hakkındaki ilk gözlemler, Dünya’nın döndüğünü de ilk söyleyenlerden olan Galileo Galilei tarafından 17. yüzyılda yapılmış; galaksi üzerine kurulan ilk teoriler ise 18. yüzyılda Alman filozof Immanuel Kant tarafından ortaya atılmıştır.
Hubble Teleskobu’na da adını veren Edwin Hubble, 1920’li yıllarda galaksinin yalnızca gördüğümüz kadar olmadığını keşfetmiştir. Sonraki yıllarda Hollandalı Astronom Jacobus Kapteyn ve Harlow Shapley galaksi hakkındaki teorilerini çizimlerle güçlendirmişlerdir. Gök bilimci Robert Julius Trumler ise bugün bildiğimiz gökada tanımını ortaya koyarak Samanyolu Galaksisi araştırmaları üzerindeki son çerçeveyi belirlemiştir.
İçinde bulunduğumuz Güneş Sistemi’nin de dahil olduğu Samanyolu Galaksisi hakkında şu an için bilinenler bu şekilde. Ancak bilinenlerin hiçbiri tamamen doğru olmayabilir. Çünkü her geçen gün galaksimiz hakkında yeni bilgiler öğreniyor ve bildiklerimizi geliştiriyoruz.
Samanyolu Galaksimizin ismi nereden geliyor, Samanyolu adı nereden geliyor gibi merak edilen soruları yanıtladık ve konu ile ilgili dikkat çeken detayları paylaştık. Adını, geçmişteki hikayelerden alan bir gökadanın aslında bizden ne kadar uzak olduğunu bilmek en basit tanımıyla ironik diyebiliriz.